O języku con amore (3): Anna Wierzbicka

Steven Pinker, o którym pisałam w pierwszym odcinku o językoznawcach con amore sprawia wrażenie autora zakochanego w języku miłością młodzieńczą i płomienną. Annę Wierzbicką[1], której chcę poświęcić niniejszy wpis, odbieram jako osobę kochającą język miłością troskliwą, taką która poprawia szaliczek i gładzi delikatnie po policzku, zdejmując z niego malutki paproszek.

Stwierdzenie powyższe nie ma na celu infantylizacji opisywanej postaci. Nie byłoby to zresztą ani stosowne ani możliwe wobec tego, kim jest Anna Wierzbicka i jakie ma osiągnięcia. Wybitny językoznawca; twórczyni koncepcji semantycznych cząstek elementarnych, które – wraz z właściwą im składnią – tworzą lingua metalis, naturalny metajęzyk semantyczny, połączenie alfabetu myślowego (Leibniz) i składni myśli (Wierzbicka); autorka wielu książek i artykułów rejestrujących postępy prac nad powyższymi zagadnieniami, badań prowadzonych z zespołem współpracowników naukowych w Australian National University w Canberrze; Anna Wierzbicka została w 2010 uhonorowana polskim Noblem, nagrodą Fundacji na rzecz Nauki Polskiej.

Uwaga o poprawianiu językowi szaliczka została uczyniona dla uwypuklenia pieczołowitości, z jaką Wierzbicka i jej zespół pracują nad koncepcją naturalnego metajęzyka semantycznego; pieczołowitości, z jaką gromadzą semantyczne cząstki elementarne proste, same przez się zrozumiałe, niedefiniowalne, będące elementem naszej przedjęzykowej gotowości na znaczenie[2]; pieczołowitości, z jaką dowodzą, że w interpretacji słów-kluczy nie ma żadnych półcieni: stojące za nimi pojęcia składają się z rzeczonych elementarnych cząstek semantycznych tak, jak otaczająca nas rzeczywistość – w tym te jej elementy, które nie poddają się łatwej kategoryzacji – składa się z tych samych atomów w różnych konfiguracjach, w zależności od tego, czy jest to "żaba-rzekotka [czy] Żabka Alojzy, księgowy". Pojęcia, o których mowa odbijają się w słowach (i są przez nie kształtowane). Umożliwia nam to przyjęcie pewnego, odziedziczonego po przodkach, semantycznego punktu widzenia w kulturze, którego słowa – zwłaszcza pewne słowa klucze (jak przyjaźń, wolność, los, itd.) – są bardzo czułym wskaźnikiem. Ta ostatnia konstatacja Wierzbickiej i jej zespołu sytuuje nas dość blisko szaliczka, bo przy jej okazji badacze mówią o słowach jako o nitkach do kłębka kultury.

Pośród niezliczonych iście tezejskich wędrówek po labiryntach różnych kultur, które odbyli Wierzbicka i jej współpracownicy w swoich badaniach nad słowami moje zainteresowanie najżywsze budzi analiza porównawcza słowa los (pol), sud’ba (ros), destiny (ang) i Schicksal (niem) oraz interpretacja kulturowa różnic, w której Wierzbicka odnosi rzeczone słowo-klucz w każdym z omawianych języków do narodowej historii i religii[3]. Polski los czerpie pojęciowo zarówno z katolicyzmu i jego przekonania o wolnej woli człowieka jak i z naszych dziejów, w których wielokrotnie rzucaliśmy go na stos, jak w hazardowej grze. Rosyjska sud’ba to kulturowa suma prawosławia i historii despotyzmu i władzy absolutnej, która równa jest boskiej. Z kolei angielskie destiny i niemieckie Schicksal odzwierciedlają podstawowe pojęcia dwóch różnych nurtów protestantyzmu: purytańskie przeznaczenie człowieka do i luterańskie to, co jest przeznaczone człowiekowi (będącemu narzędziem w rękach Boga), które – w połączeniu z anglosaską pochwałą rozumu/duchem oświecenia z jednej strony i niemieckim determinizmem: przekonaniem o nieuchronności zdarzeń pozostających poza ziemska kontrolą z drugiej – dają dwa odmienne semantycznie efekty końcowe.

los: różne rzeczy przytrafiają się różnym ludziom; czasem dobre, czasem złe; niektórym ludziom przytrafia się więcej dobrych/złych rzeczy niż innym; nie dzieje się tak, ponieważ ktoś tego chce; człowiek nie może pomyśleć: wiem, co mi się przydarzy; człowiek nie może tego wiedzieć.

sud’ba: różne rzeczy przytrafiają się różnym ludziom; nie dzieje się tak, ponieważ ktoś tego chce; ktoś może pomyśleć: przytrafi mi się więcej złych niż dobrych rzeczy; człowiek nie może pomyśleć: jeśli powiem „nie chcę tego”, to nie przydarzy mi się; pomyśleć „nie chcę tego” byłoby źle; wyobrażam sobie, że różne rzeczy zdarzają się, bo ktoś mówi „chcę tego”; wyobrażam sobie, że ten ktoś może powiedzieć o ludziach rzeczy, których inni powiedzieć nie mogą; myślę: wszystkie dobre i złe rzeczy, które przydarzają się człowiekowi są częścią jednej rzeczy

destiny: różne rzeczy przytrafiają się różnym ludziom; różni ludzie mogą robić różne rzeczy; niektórzy ludzie mogą robić rzeczy, których inni nie mogą robić; wyobrażam sobie, że ktoś tego chce; ten ktoś nie należy do tego świata.

Schicksal: różne rzeczy przytrafiają się różnym ludziom; nie dzieje się tak, ponieważ ktoś tego chce; niektórym ludziom przytrafia się więcej złych rzeczy niż innym; człowiek może pomyśleć: przydarzą mi się złe rzeczy; wyobrażam sobie, że dobre i złe rzeczy zdarzają się, bo ktoś mówi „chcę tego”; ten ktoś nie jest człowiekiem; można powiedzieć, że jest to coś, nie ktoś; to coś nie należy do tego świata; jeśli to coś czegoś chce, to nie może nie zdarzyć się.

Powyższe rozważania – poza konstatacją pochodzącą od Wierzbickiej, że uniwersalny alfabet myśli układa się w kulturowo specyficzne konfiguracje – budzą we mnie również refleksje innego typu. Jako osobę dwujęzyczną (late bilingual), zastanawiają mnie dwie kwestie. Po pierwsze, na ile dobra znajomość drugiego języka, i wiążąca się z nią częsta ekspozycja na słowa-klucze w różnych, kulturowo nacechowanych kontekstach, skutkuje u nas pewnym przeprofilowaniem kulturowym, które zostawia trwały ślad w naszym JA. Myślę, że dzieje się tak w dość poważnym stopniu. Jednocześnie intryguje mnie, na ile pewne predyspozycje i preferencje, które o owym JA stanowią, czynią nas podatnymi na zachwyt wobec konkretnego języka (i kultury, która za nim stoi). Uszczegółowiając, czy nie dzieje się tak, że – dajmy na to – przekonanie o wartości rozumu i wiążące się z nim odczucie, że „mędrca szkiełko i oko” silniej mówi do mnie niż „czucie i wiara”[4] może być dobrym podłożem dla ziarna zachwytu nad językiem angielskim? Zachwytu, o którym więcej w jednym z kolejnych odcinków.

---

[1] Zdjęcie pochodzi ze strony http://www.answerdom.com/photos/Anna%20Wierzbicka

[2] Takich cząstek zespół Wierzbickiej zidentyfikował około 60. Są to, między innymi: ja, ty, ktoś, coś, ludzie, ciało; ten, ten sam, inny; jeden, dwa, niektóre, dużo, wszystko; dobry, zły, duży, mały; myśleć, wiedzieć, chcieć, czuć, widzieć, słyszeć; mówić, słowo, prawda; robić, dziać się, ruszać się; być, mieć; żyć, umrzeć; nie, być może, móc, bo (=ponieważ, z powodu), jeżeli; kiedy, teraz, chwila, po, przed, długo, krótko, przez pewien czas; gdzie, tutaj, pod, nad, daleko, blisko, z tej strony, wewnątrz; bardzo, więcej; rodzaj, część; tak jak, taki jak. (za: Wierzbicka, A. 2007. Słowa klucze: różne języki - różne kultury [z ang.] Izabela Duraj-Nowosielska. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.

[3] Analiza zaproponowana przez Wierzbicką – w tabelce poniżej. Źródło: Wierzbicka, A. 1992. Language Universals in Culture-Specific Configurations. New York/Oxford: OUP.; tłumaczenie własne.

[4] wariacja na temat ballady Romantyczność Adama Mickiewicza.